Czy zdarza się, że nie możecie się doczekać zamówionej pozycji z księgozbioru? Z pewnością jest to frustrujące, lecz dokładamy wszelkich starań, żeby możliwie szybko dostarczyć naszym Czytelnikom odpowiednie lektury, w czym szczególnie pomagają nam komputery. Nie zawsze jednak było to takie proste. Jeśli jesteście ciekawi, jak narodził się i rozwijał się system wypożyczeń w Bibliotece, a także o jakich tytułach śnili czytelnicy 40–50 lat temu, zachęcamy Was do przeczytania naszego artykułu.
Organizacja wypożyczeń książek poczytnych w Dolnośląskiej Bibliotece Publicznej
Przedmiotem tego artykułu jest organizacja wypożyczeń książek, które czytelnicy chcieli przeczytać, a ich dostępność w naszej bibliotece była utrudniona ze względu na niewielką liczbę egzemplarzy. Celem jest przedstawienie tworzącej się w latach 70. i na początku 80. XX wieku nowej formy wypożyczeń, jaką były zapisy na książki oraz jej ocena z punktu widzenia przydatności dla czytelnika i biblioteki. Tytuły książek służą jako przykłady i odtwarzano je z pamięci, ponieważ w bibliotece nie zostały przechowane zapisy mogące służyć zaprezentowaniu liczniejszych zbiorów.
Formy wypożyczeń książek szczególnie poczytnych w bibliotece
W Dolnośląskiej Bibliotece Publicznej we Wrocławiu zamówienia na książki wprowadzono w połowie lat 70. Forma zamówień książek związana była z dodatkową pracą bibliotekarzy, którzy –przyjmując na siebie ten obowiązek – zobligowani byli do systematycznego sprawdzania bieżących zwrotów, co przy dłuższych wykazach było bardzo pracochłonne. Bezpośrednią przyczyną rezerwacji książek było niewystarczające zaopatrzenie bibliotek w nowości wydawnicze oraz książki niewznawiane, a w dalszym ciągu chętnie czytane. Spowodowało to sytuację, w której czytelnicy nie mieli pewności, że książka, którą chcieliby przeczytać, będzie dla nich dostępna w bibliotece. Była to więc odpowiedź na konkretne zapotrzebowanie czytelnika. Ważną przyczyną była również pewnego rodzaju ochrona księgozbioru cenniejszego. Takie książki miały swoje miejsce na wydzielonych półkach bez wolnego dostępu i ich wypożyczanie było w szczególny sposób kontrolowane. Ta forma wypożyczeń, nieregulowana żadnymi przepisami, tworzyła się spontanicznie i była ciągle udoskonalana. Wiązała się z zapotrzebowaniem czytelników i wypracowaną przez bibliotekarzy techniką.
Czytelnicy mogli zapisywać się na wszystkie aktualnie wypożyczone pozycje znajdujące się w księgozbiorze biblioteki. W związku ze stale zwiększającą się liczbą zarówno samych czytelników, jak i zamawianych tytułów, systematyczne kontrolowanie księgozbioru na półkach stanowiło nie lada wyzwanie. Jeżeli na książkę nie było zamówień, zostawała włączona na regał z ogólnym dostępem. Aby usprawnić pracę, pod koniec lat 70. wprowadzono listę ograniczającą liczbę tytułów. Do zmiany tej przyczyniła się również konieczność zabezpieczenia cenniejszego księgozbioru przed czytelnikami nieopierającymi się pokusie posiadania książek na własność. Do znajomości wykazu zobowiązani byli wszyscy pracownicy Wypożyczalni dla dorosłych. Ze względu na dużą rotację pracowników, na karcie książki zamieszczono napis „zamówienie” oraz cenę antykwaryczną danej pozycji. Literatura umieszczona w tym spisie wydzielona była z ogólnego dostępu i znajdowała się na oddzielnych regałach w układzie alfabetycznym, według nazwisk autorów.
Wykaz książek obejmował około 400 tytułów z literatury pięknej i popularnonaukowej. Twórczość niektórych autorów była w całości objęta systemem zamówień: K. Vennegut, E. Kazan, E. von Daniken, H. von Ditfurth, była to tzw. lista żywa. Nanoszone były na nią nowe tytuły, wykreślane zaś książki tracące popularność, a nie przedstawiające dla biblioteki większej wartość, oraz pozycje wycofane w całości z inwentarza. Informując czytelnika o braku danego tytułu, biblioteka jednocześnie starała się uzupełnić księgozbiór, dokonując zakupów w antykwariatach. Spis książek znajdował się w miejscu widocznym dla czytelników, a warunki wypożyczeń zamieszczone były w regulaminie biblioteki.
Czytelnicy składali zamówienia na karcie drukowanej w bibliotece Jedna karta zamówienia przeznaczona była na jeden tytuł. Na jednej stronie czytelnik zapisywał swój adres, a na odwrocie nazwisko autora, tytuł książki i datę złożonego zamówienia. Karty te ułożone były w systemie UKD (Uniwersalna klasyfikacja dziesiętna – system klasyfikacji zbiorów bibliotecznych), a następnie alfabetycznie według autorów i tytułów. Karty w obrębie jednego tytułu umieszczone były w kolejności dat zamówień. Jeżeli książka była odłożona dla czytelnika, zamówienie wysyłane było pocztą z określeniem terminu odbioru. W książce umieszczana była informacja z nazwiskiem czytelnika i datą wysłania zamówienia, a zrealizowane zamówienia były wpisywane do zeszytu według następujących rubryk: liczba porządkowa w obrębie miesiąca, nazwisko czytelnika, autor i tytuł zamówionej książki, data realizacji zamówienia. Książkę zatrzymywało się 2 tygodnie od dnia wysłania zamówienia. Jeżeli odbiorca nie przyszedł w terminie, książka została w ten sam sposób przekazana następnemu w kolejności czytelnikowi lub wracała na półkę książek chronionych.
Istniała możliwość zapisywania się na większą liczbę pozycji, gdyż termin oczekiwania na realizację był bardzo różny. Duża liczba zamawianych tytułów powodowała, że realizujący musiał systematycznie przeglądać zeszyt. Pomocny był on jednak przy sprawdzaniu terminu zwrotu.
Ochrona i egzekwowanie zwrotu książek
Od czasu wprowadzenia zamówień na książki w bibliotece, czytelnik po otrzymaniu zamówienia był zobowiązany przyjść z kartą rezerwacji. Kwitował na niej odbiór książki, składając podpis z datą wypożyczenia, co – wraz z kartą książki – zostawało włączane do jego kopertki.
System zapisów na książki zdobywał coraz większą popularność i liczba chętnych na tę formę wypożyczeń zwiększała się. Okres oczekiwania przez czytelnika na książkę bardzo się wydłużał. Poza znikomą liczbą egzemplarzy poszukiwanych tytułów, znaczący wpływ na ten fakt miało przetrzymywanie książek po upływie regulaminowego miesiąca. Nie zawsze odpowiadano na monity wzywające do zwrotu książki. W 1979 r. zastosowano kaucję na niektóre tytuły w wysokości 1000 zł. W tym okresie była to kwota dość wygórowana, gdyż cena detaliczna książek kształtowała się w granicach ok. 100 zł. W przypadku zagubienia przez czytelnika określonej pozycji kaucja stanowiła rekompensatę.
Wprowadzenie kaucji przyczyniło się do systematyczniejszego zwrotu książek i zmniejszenia przypadków zagubienia przez roztargnionych czytelników. Wiązało się to jednak z dodatkową pracą i przechowywaniem dużej ilości gotówki. W związku ze wzrastającą ceną książki, około roku 1984 kaucja została zniesiona przez dyrektora biblioteki. Wprowadzono wtedy pieczątkę informującą czytelnika o wysokości kary za zagubienie książki o treści: „Książka szczególnie cenna. W przypadku zagubienia pobieramy wartość 10-krotną”. Przybijano ją na odwrocie karty tytułowej i na początku tekstu. Zlikwidowano podpisy na karcie zamówień, a w to miejsce wprowadzono rewersy z numerem inwentarza zabezpieczające dany egzemplarz.
Pod koniec lat 80. wydzielono kopertki czytelników z ogólnego szeregu, aby usprawnić egzekwowanie zwrotów. Były one ustawione oddzielnie, według numeru czytelnika w danym roku, z podziałem na miesiące. Wypożyczający książkę z listy szczególnie cennych zbiorów, na swojej karcie miał każdorazowo odnotowaną literkę „Z”, co było równoznaczne z oddzielną kartoteką. Karta czytelnika była obowiązkowa. Także zgrupowanie poczytnych pozycji ułatwiało bibliotekarzowi sprawdzenie, czy książki na zamówienie nie są przetrzymywane oraz umożliwiało cotygodniowe wysyłanie upomnień wzywających do natychmiastowego zwrotu. Skrócono także termin oddawania książek do dwóch tygodni, a w przypadku dzieł wielotomowych do miesiąca, bez możliwości prolongaty. Stanowiło to zabezpieczenie potrzeb oczekujących czytelników. Odnośne informacje zamieszczono w regulaminie wypożyczalni. Za każdy przetrzymany egzemplarz pobierana była kara 10 zł od woluminu za każdy rozpoczynający się tydzień po terminie zwrotu. Za zagubienie książki, w zależności od wartości, jaką przedstawiała ona dla biblioteki, ustalona była 10-krotna kwota ceny detalicznej, antykwarycznej lub giełdowej.
Omówienie książek zamawianych przez czytelników
Trudno ustalić zakres tematyki, formy literackiej, narodowości pisarza, ponieważ poczytność literatury wynikała niejednokrotnie z kryteriów nie poddających się stałym określeniom.
Można jednak ustalić pewne ramy bądź zasady ogólne, które wyznaczały popularność niektórych książek. Można je podzielić na kilka kategorii:
? Nowości wydawnicze z literatury pięknej i popularnonaukowej, które są oczekiwane przez czytelników jeszcze przed ukazaniem się na rynku księgarskim i wyjątkowo poszukiwane w bibliotekach. Na ich poczytność doniosły wpływ mogła mieć reklama, jaką uzyskała dana pozycja wydawnicza w prasie kulturalnej, w radiu i telewizji. Przyczyną popularności może być ciekawa forma literacka, modna, interesująca tematyka, ujęcie problemu. Może to być dzieło jakiegoś autora znanego z wcześniejszych publikacji (np. „Obłęd” J. Krzysztonia, kolejne utwory W. Łysiaka). Książki autorów nagrodzonych nagrodą literacką np. nagrodą Nobla (Cz. Miłosz, I. Singer, W. Golding). Moda na książkę może być spowodowana ekranizacją telewizyjną, słuchowiskiem radiowym, spektaklem teatralnym (np. „Cudzoziemka” M. Kuncewiczowej, „Byłem ostatnim cesarzem Chin” Pu Yi, „Imię róży” U. Eco). Ogromne znaczenie ma w tym wypadku moment wydania. Książka B. Guimaraesa „Niewolnica Isaura” oddana do rąk czytelników po ekranizacji była chętnie czytana.
Interesującym wówczas tematem była: np. narkomania (F. Christiana „My dzieci z dworca ZOO”), książki historyczne omawiające okres II wojny światowej, okres II Rzeczypospolitej, w tym postać J. Piłsudskiego (A. Garlicki „Józef Piłsudski. 1867–1935), okres stalinowski (R. A. Miedwiediew „Ludzie Stalina”, A. Rybakow „Dzieci Arbatu”).
Czytelnicy chętnie czytali, bądź chcieli przeczytać, współczesną literaturę piękną, zarówno polską jak i zagraniczną, zwłaszcza eksperymentalną, tzw. antypowieści. Do takich książek możemy zaliczyć „Miazgę” J. Andrzejewskiego, wspomniany uprzednio „Blaszany bębenek” G. Grassa, „Czarny obelisk” E. M. Remarquo, o które czytelnicy często pytali, a po wypożyczeniu ich szybko oddawali, gdyż książki okazywały się dla nich niezrozumiałe. Był to nierzadko wynik ambicji snobistycznej mody, aby orientować się w aktualnej sytuacji literackiej, zaspokoić ciekawość w zakresie poszczególnych problemów.
Można też wspomnieć o tzw. kaskaderach literatury polskiej, jak M. Hłasko, E. Stachura, A. Bursa, R. Wojaczek, których twórczość interesowała znaczny krąg odbiorców również ze względu na ich intrygujący życiorys, ale pozycja tych pisarzy w historii literatury nie była jeszcze ustalona.
Z zainteresowaniem spotkały się powieści utopijne G. Orwella „Folwark zwierzęcy” i „Rok 1984”, które odczytywano jako polityczne aluzje.
Tych kilka przykładów ilustrujących rynek nowości nie wyczerpuje omawianej grupy książek.
? Drugą kategorię książek stanowiła literatura przez dłuższy okres chętnie wypożyczana o ustalonej renomie jako książka interesująca, wartościowa w pewnym środowisku czytelniczym. Zaliczyć można tu całą twórczość znanych pisarzy, których dzieła nie straciły na popularności i atrakcyjności przez wiele lat. Zestaw autorów i pozycji był tu na ogół bardzo tradycyjny. Tytuły należały przeważnie do klasyki literatury uwzględnianej od dawna w zestawach czytelniczych, chociaż poziom artystyczny książek jest bardzo zróżnicowany: od arcydzieł literatury światowej (J. Joyce „Ulisses”, M. Proust „W poszukiwaniu straconego czasu”) do literatury łatwiejszej, o małej wartości literackiej („Profesor Wilczur”, „Znachor” T. Dołęgi-Mostowicza, utwory A. Dumasa).
Wśród literatury interesującej czytelników znajdowały się na powieści historyczne (twórczość: H. Sienkiewicza, G. Bidwella, M. Druona, A. Dumasa, R. Gravesa, W. Łysiaka, S. Undset, M. Waltari), społeczno-obyczajowe (książki: I. Shawa, J. Steinbecka, L. Tołstoja), powieści sensacyjne (m. in. K. Folleta „Igła”, F. Forsytha „Dzień szakala” i „Psy wojny”, A. Wydrzyńskiego „Ciudad Trujillo”) literatura kryminalna (książki: A. MacLeana, R. Chandlera, J. Chmielewskiej).
Dużym zainteresowaniem cieszyły się literatura fantastyczna (E. A. Poego, S. Lema, P. K. Dicka), powieści biograficzne i autobiograficzne (J. Genet „Dziennik złodzieja”, S. Grzesiuka „Boso ale w ostrogach”, M. Sing „Wyznania chińskiej kurtyzany”).
Niesłabnącą popularność zdobyła literatura o tematyce wojennej (książki: E. M. Remarqua, J. Clavel „Król szczurów, J. Jones „Cienka czerwona linia”, S. Smith „Amerykańscy chłopcy”).
Stałą poczytność zapewniły sobie tzw. romanse. Do klasyki literatury kobiecej przechodzą i zajmują w niej niezwykle poczesne miejsce książki S. Fleszerowej-Muskat, K. Nepomuckiej, J. Austen, M. Rodziewiczówny, L. M. Montgomery, M. Mitchell).
Ciekawy przykład stanowi literatura piękna zamieszczająca opisy scen erotycznych. Utwory te zdobywały wielu czytelników bez względu na temat, gatunek i wartości literackie. Należały do nich m.in. „Świat według Garpa” J. Irvinga, „Układ” E. Kazana, „Kompleks Portnoya” P. Rotha, książki Z. Nienackiego.
Książki z literatury pięknej dla każdej grupy społecznej są nieco inne, wynikają z pewnych przyzwyczajeń, tradycji kulturowej, oczytania, znajomości literatury, a także przygotowania do jej odbioru i zainteresowań. Można jedynie w przybliżeniu określić tematykę, gatunek książek najczęściej zamawianych. Należy przy tym pamiętać, że kryteria podziału w obrębie literatury pięknej nie są ściśle precyzyjne.
Spośród książek popularnonaukowych dużym zainteresowaniem cieszyła się literatura historyczna (m. in. W. Łysiaka, P. Jasienicy, A. Garlickiego), książki z dziedziny parapsychologii, wiedzy tajemnej, chiromancji, radiestezji, astrologii (K. Boruń, S. Maczarski „Tajemnice parapsychologii”, L. S. Stefański, M. Komar „Od magii do psychotroniki”, C. Spychalski „Radiestezja w domu i w ogrodzie”, S. Jastrzębski „Różdżkarstwo”), literatura omawiająca religie Wschodu, zjawiska nadprzyrodzone osiągnięcia nauki w sferze szeroko rozumianej psychologii, kultury fizycznej, pochodzenia i ewolucji życia na ziemi (D. T. Suzuki „Wprowadzenie do buddyzmu”, R. A. Moody „Życie po życiu”, książki E. Von Danikena, H. Von Ditfurtha).
Z gatunku literatury reportażowej o tematyce społeczno-politycznej trwałą pozycję zdobyły książki między innymi R. Kapuścińskiego. Duże zapotrzebowanie i ogromną poczytność w tamtych latach uzyskały książki o wychowaniu seksualnym (M. Wisłockiej „Sztuka kochania”, kolejne pozycje Z. Lwa-Starowicza, K. Imielińskiego, A. Jaczewskiego).
? Kolejną grupę książek poszukiwanych stanowiła literatura popularnonaukowa uzupełniająca program szkoły średniej (przeważnie z historii literatury i krytyki literackiej), a także podręczniki akademickie, między innymi z dziedziny filozofii (W. Tatarkiewicz „Historia filozofii”, J. Legowicz „Zarys historii filozofii”), psychologii, pedagogiki społecznej, socjologii (E. Aronson „Człowiek istota społeczna”, K. Dąbrowski „Dezintegracja pozytywna”, książki S. Freuda, E. Fromma, J. Szczepańskiego), historii sztuki i historii kultury (J. Białostocki „Sztuka cenniejsza niż złoto”, J. G. Frazer „Złota gałąź”, Jawłowska „Drogi kontrkultury”), z dziedziny medycyny (publikacje A. Kępińskiego, K. Horneya), historii literatury i krytyki literackiej (J. Adamski „Historia literatury francuskiej”, A. Hutnikiewicz „Od czystej formy do literatury faktu”), polityki (F. Ryszka „Nauka o polityce”).
? Ostatnią kategorią jest literatura popularna w rodzaju poradników, mająca walory użyteczności, z zakresu gospodarstwa domowego: przepisy kulinarne (książki I. Gumowskiej, H. Dębskiego), wykroju i szycia, robótek ręcznych (S. Kurdziel „Hafciarstwo”, A. Główczewska „Haft kaszubski”, M. Grybłakowska „Ściegi na drutach”), zachowania zdrowia , higieny i pielęgnacji urody (B. Jaroszewska „Kosmetyka pielęgnacyjna”, M. Kędra „Sekrety urody”), popularne wydawnictwa z medycyny i ziołolecznictwa (J. Bańkowski „Ziołolecznictwo ludowe”, J. Aleksandrowicz, I. Gumowska „Kuchnia i medycyna”).
Organizacja wypożyczeń książek poczytnych była elementem szerszego zjawiska, jakim była książka poszukiwana, na którą istniał ogromny popyt, a biblioteka nie są w stanie zaspokoić potrzeb środowiska. Liczba zamawianych i realizowanych tytułów zwiększała się w kolejnych latach, co wskazuje, że zapisy na książki były formą właściwą dla czytelników.
Pochłaniała ona trochę czasu, ale była i nadal jest korzystna dla biblioteki i czytelników:
Artykuł jest próbą uchwycenia ówczesnej sytuacji bibliotek, można jednak wnosić, że rezerwacja stała się dziś powszechnym sposobem wypożyczeń w komputerowym systemie Aleph, używanym dzisiaj.
Organizacja wypożyczeń książek poczytnych w Dolnośląskiej Bibliotece Publicznej
Przedmiotem tego artykułu jest organizacja wypożyczeń książek, które czytelnicy chcieli przeczytać, a ich dostępność w naszej bibliotece była utrudniona ze względu na niewielką liczbę egzemplarzy. Celem jest przedstawienie tworzącej się w latach 70. i na początku 80. XX wieku nowej formy wypożyczeń, jaką były zapisy na książki oraz jej ocena z punktu widzenia przydatności dla czytelnika i biblioteki. Tytuły książek służą jako przykłady i odtwarzano je z pamięci, ponieważ w bibliotece nie zostały przechowane zapisy mogące służyć zaprezentowaniu liczniejszych zbiorów.
Formy wypożyczeń książek szczególnie poczytnych w bibliotece
W Dolnośląskiej Bibliotece Publicznej we Wrocławiu zamówienia na książki wprowadzono w połowie lat 70. Forma zamówień książek związana była z dodatkową pracą bibliotekarzy, którzy –przyjmując na siebie ten obowiązek – zobligowani byli do systematycznego sprawdzania bieżących zwrotów, co przy dłuższych wykazach było bardzo pracochłonne. Bezpośrednią przyczyną rezerwacji książek było niewystarczające zaopatrzenie bibliotek w nowości wydawnicze oraz książki niewznawiane, a w dalszym ciągu chętnie czytane. Spowodowało to sytuację, w której czytelnicy nie mieli pewności, że książka, którą chcieliby przeczytać, będzie dla nich dostępna w bibliotece. Była to więc odpowiedź na konkretne zapotrzebowanie czytelnika. Ważną przyczyną była również pewnego rodzaju ochrona księgozbioru cenniejszego. Takie książki miały swoje miejsce na wydzielonych półkach bez wolnego dostępu i ich wypożyczanie było w szczególny sposób kontrolowane. Ta forma wypożyczeń, nieregulowana żadnymi przepisami, tworzyła się spontanicznie i była ciągle udoskonalana. Wiązała się z zapotrzebowaniem czytelników i wypracowaną przez bibliotekarzy techniką.
Czytelnicy mogli zapisywać się na wszystkie aktualnie wypożyczone pozycje znajdujące się w księgozbiorze biblioteki. W związku ze stale zwiększającą się liczbą zarówno samych czytelników, jak i zamawianych tytułów, systematyczne kontrolowanie księgozbioru na półkach stanowiło nie lada wyzwanie. Jeżeli na książkę nie było zamówień, zostawała włączona na regał z ogólnym dostępem. Aby usprawnić pracę, pod koniec lat 70. wprowadzono listę ograniczającą liczbę tytułów. Do zmiany tej przyczyniła się również konieczność zabezpieczenia cenniejszego księgozbioru przed czytelnikami nieopierającymi się pokusie posiadania książek na własność. Do znajomości wykazu zobowiązani byli wszyscy pracownicy Wypożyczalni dla dorosłych. Ze względu na dużą rotację pracowników, na karcie książki zamieszczono napis „zamówienie” oraz cenę antykwaryczną danej pozycji. Literatura umieszczona w tym spisie wydzielona była z ogólnego dostępu i znajdowała się na oddzielnych regałach w układzie alfabetycznym, według nazwisk autorów.
Wykaz książek obejmował około 400 tytułów z literatury pięknej i popularnonaukowej. Twórczość niektórych autorów była w całości objęta systemem zamówień: K. Vennegut, E. Kazan, E. von Daniken, H. von Ditfurth, była to tzw. lista żywa. Nanoszone były na nią nowe tytuły, wykreślane zaś książki tracące popularność, a nie przedstawiające dla biblioteki większej wartość, oraz pozycje wycofane w całości z inwentarza. Informując czytelnika o braku danego tytułu, biblioteka jednocześnie starała się uzupełnić księgozbiór, dokonując zakupów w antykwariatach. Spis książek znajdował się w miejscu widocznym dla czytelników, a warunki wypożyczeń zamieszczone były w regulaminie biblioteki.
Czytelnicy składali zamówienia na karcie drukowanej w bibliotece Jedna karta zamówienia przeznaczona była na jeden tytuł. Na jednej stronie czytelnik zapisywał swój adres, a na odwrocie nazwisko autora, tytuł książki i datę złożonego zamówienia. Karty te ułożone były w systemie UKD (Uniwersalna klasyfikacja dziesiętna – system klasyfikacji zbiorów bibliotecznych), a następnie alfabetycznie według autorów i tytułów. Karty w obrębie jednego tytułu umieszczone były w kolejności dat zamówień. Jeżeli książka była odłożona dla czytelnika, zamówienie wysyłane było pocztą z określeniem terminu odbioru. W książce umieszczana była informacja z nazwiskiem czytelnika i datą wysłania zamówienia, a zrealizowane zamówienia były wpisywane do zeszytu według następujących rubryk: liczba porządkowa w obrębie miesiąca, nazwisko czytelnika, autor i tytuł zamówionej książki, data realizacji zamówienia. Książkę zatrzymywało się 2 tygodnie od dnia wysłania zamówienia. Jeżeli odbiorca nie przyszedł w terminie, książka została w ten sam sposób przekazana następnemu w kolejności czytelnikowi lub wracała na półkę książek chronionych.
Istniała możliwość zapisywania się na większą liczbę pozycji, gdyż termin oczekiwania na realizację był bardzo różny. Duża liczba zamawianych tytułów powodowała, że realizujący musiał systematycznie przeglądać zeszyt. Pomocny był on jednak przy sprawdzaniu terminu zwrotu.
Ochrona i egzekwowanie zwrotu książek
Od czasu wprowadzenia zamówień na książki w bibliotece, czytelnik po otrzymaniu zamówienia był zobowiązany przyjść z kartą rezerwacji. Kwitował na niej odbiór książki, składając podpis z datą wypożyczenia, co – wraz z kartą książki – zostawało włączane do jego kopertki.
System zapisów na książki zdobywał coraz większą popularność i liczba chętnych na tę formę wypożyczeń zwiększała się. Okres oczekiwania przez czytelnika na książkę bardzo się wydłużał. Poza znikomą liczbą egzemplarzy poszukiwanych tytułów, znaczący wpływ na ten fakt miało przetrzymywanie książek po upływie regulaminowego miesiąca. Nie zawsze odpowiadano na monity wzywające do zwrotu książki. W 1979 r. zastosowano kaucję na niektóre tytuły w wysokości 1000 zł. W tym okresie była to kwota dość wygórowana, gdyż cena detaliczna książek kształtowała się w granicach ok. 100 zł. W przypadku zagubienia przez czytelnika określonej pozycji kaucja stanowiła rekompensatę.
Wprowadzenie kaucji przyczyniło się do systematyczniejszego zwrotu książek i zmniejszenia przypadków zagubienia przez roztargnionych czytelników. Wiązało się to jednak z dodatkową pracą i przechowywaniem dużej ilości gotówki. W związku ze wzrastającą ceną książki, około roku 1984 kaucja została zniesiona przez dyrektora biblioteki. Wprowadzono wtedy pieczątkę informującą czytelnika o wysokości kary za zagubienie książki o treści: „Książka szczególnie cenna. W przypadku zagubienia pobieramy wartość 10-krotną”. Przybijano ją na odwrocie karty tytułowej i na początku tekstu. Zlikwidowano podpisy na karcie zamówień, a w to miejsce wprowadzono rewersy z numerem inwentarza zabezpieczające dany egzemplarz.
Pod koniec lat 80. wydzielono kopertki czytelników z ogólnego szeregu, aby usprawnić egzekwowanie zwrotów. Były one ustawione oddzielnie, według numeru czytelnika w danym roku, z podziałem na miesiące. Wypożyczający książkę z listy szczególnie cennych zbiorów, na swojej karcie miał każdorazowo odnotowaną literkę „Z”, co było równoznaczne z oddzielną kartoteką. Karta czytelnika była obowiązkowa. Także zgrupowanie poczytnych pozycji ułatwiało bibliotekarzowi sprawdzenie, czy książki na zamówienie nie są przetrzymywane oraz umożliwiało cotygodniowe wysyłanie upomnień wzywających do natychmiastowego zwrotu. Skrócono także termin oddawania książek do dwóch tygodni, a w przypadku dzieł wielotomowych do miesiąca, bez możliwości prolongaty. Stanowiło to zabezpieczenie potrzeb oczekujących czytelników. Odnośne informacje zamieszczono w regulaminie wypożyczalni. Za każdy przetrzymany egzemplarz pobierana była kara 10 zł od woluminu za każdy rozpoczynający się tydzień po terminie zwrotu. Za zagubienie książki, w zależności od wartości, jaką przedstawiała ona dla biblioteki, ustalona była 10-krotna kwota ceny detalicznej, antykwarycznej lub giełdowej.
Omówienie książek zamawianych przez czytelników
Trudno ustalić zakres tematyki, formy literackiej, narodowości pisarza, ponieważ poczytność literatury wynikała niejednokrotnie z kryteriów nie poddających się stałym określeniom.
Można jednak ustalić pewne ramy bądź zasady ogólne, które wyznaczały popularność niektórych książek. Można je podzielić na kilka kategorii:
? Nowości wydawnicze z literatury pięknej i popularnonaukowej, które są oczekiwane przez czytelników jeszcze przed ukazaniem się na rynku księgarskim i wyjątkowo poszukiwane w bibliotekach. Na ich poczytność doniosły wpływ mogła mieć reklama, jaką uzyskała dana pozycja wydawnicza w prasie kulturalnej, w radiu i telewizji. Przyczyną popularności może być ciekawa forma literacka, modna, interesująca tematyka, ujęcie problemu. Może to być dzieło jakiegoś autora znanego z wcześniejszych publikacji (np. „Obłęd” J. Krzysztonia, kolejne utwory W. Łysiaka). Książki autorów nagrodzonych nagrodą literacką np. nagrodą Nobla (Cz. Miłosz, I. Singer, W. Golding). Moda na książkę może być spowodowana ekranizacją telewizyjną, słuchowiskiem radiowym, spektaklem teatralnym (np. „Cudzoziemka” M. Kuncewiczowej, „Byłem ostatnim cesarzem Chin” Pu Yi, „Imię róży” U. Eco). Ogromne znaczenie ma w tym wypadku moment wydania. Książka B. Guimaraesa „Niewolnica Isaura” oddana do rąk czytelników po ekranizacji była chętnie czytana.
Interesującym wówczas tematem była: np. narkomania (F. Christiana „My dzieci z dworca ZOO”), książki historyczne omawiające okres II wojny światowej, okres II Rzeczypospolitej, w tym postać J. Piłsudskiego (A. Garlicki „Józef Piłsudski. 1867–1935), okres stalinowski (R. A. Miedwiediew „Ludzie Stalina”, A. Rybakow „Dzieci Arbatu”).
Czytelnicy chętnie czytali, bądź chcieli przeczytać, współczesną literaturę piękną, zarówno polską jak i zagraniczną, zwłaszcza eksperymentalną, tzw. antypowieści. Do takich książek możemy zaliczyć „Miazgę” J. Andrzejewskiego, wspomniany uprzednio „Blaszany bębenek” G. Grassa, „Czarny obelisk” E. M. Remarquo, o które czytelnicy często pytali, a po wypożyczeniu ich szybko oddawali, gdyż książki okazywały się dla nich niezrozumiałe. Był to nierzadko wynik ambicji snobistycznej mody, aby orientować się w aktualnej sytuacji literackiej, zaspokoić ciekawość w zakresie poszczególnych problemów.
Można też wspomnieć o tzw. kaskaderach literatury polskiej, jak M. Hłasko, E. Stachura, A. Bursa, R. Wojaczek, których twórczość interesowała znaczny krąg odbiorców również ze względu na ich intrygujący życiorys, ale pozycja tych pisarzy w historii literatury nie była jeszcze ustalona.
Z zainteresowaniem spotkały się powieści utopijne G. Orwella „Folwark zwierzęcy” i „Rok 1984”, które odczytywano jako polityczne aluzje.
Tych kilka przykładów ilustrujących rynek nowości nie wyczerpuje omawianej grupy książek.
? Drugą kategorię książek stanowiła literatura przez dłuższy okres chętnie wypożyczana o ustalonej renomie jako książka interesująca, wartościowa w pewnym środowisku czytelniczym. Zaliczyć można tu całą twórczość znanych pisarzy, których dzieła nie straciły na popularności i atrakcyjności przez wiele lat. Zestaw autorów i pozycji był tu na ogół bardzo tradycyjny. Tytuły należały przeważnie do klasyki literatury uwzględnianej od dawna w zestawach czytelniczych, chociaż poziom artystyczny książek jest bardzo zróżnicowany: od arcydzieł literatury światowej (J. Joyce „Ulisses”, M. Proust „W poszukiwaniu straconego czasu”) do literatury łatwiejszej, o małej wartości literackiej („Profesor Wilczur”, „Znachor” T. Dołęgi-Mostowicza, utwory A. Dumasa).
Wśród literatury interesującej czytelników znajdowały się na powieści historyczne (twórczość: H. Sienkiewicza, G. Bidwella, M. Druona, A. Dumasa, R. Gravesa, W. Łysiaka, S. Undset, M. Waltari), społeczno-obyczajowe (książki: I. Shawa, J. Steinbecka, L. Tołstoja), powieści sensacyjne (m. in. K. Folleta „Igła”, F. Forsytha „Dzień szakala” i „Psy wojny”, A. Wydrzyńskiego „Ciudad Trujillo”) literatura kryminalna (książki: A. MacLeana, R. Chandlera, J. Chmielewskiej).
Dużym zainteresowaniem cieszyły się literatura fantastyczna (E. A. Poego, S. Lema, P. K. Dicka), powieści biograficzne i autobiograficzne (J. Genet „Dziennik złodzieja”, S. Grzesiuka „Boso ale w ostrogach”, M. Sing „Wyznania chińskiej kurtyzany”).
Niesłabnącą popularność zdobyła literatura o tematyce wojennej (książki: E. M. Remarqua, J. Clavel „Król szczurów, J. Jones „Cienka czerwona linia”, S. Smith „Amerykańscy chłopcy”).
Stałą poczytność zapewniły sobie tzw. romanse. Do klasyki literatury kobiecej przechodzą i zajmują w niej niezwykle poczesne miejsce książki S. Fleszerowej-Muskat, K. Nepomuckiej, J. Austen, M. Rodziewiczówny, L. M. Montgomery, M. Mitchell).
Ciekawy przykład stanowi literatura piękna zamieszczająca opisy scen erotycznych. Utwory te zdobywały wielu czytelników bez względu na temat, gatunek i wartości literackie. Należały do nich m.in. „Świat według Garpa” J. Irvinga, „Układ” E. Kazana, „Kompleks Portnoya” P. Rotha, książki Z. Nienackiego.
Książki z literatury pięknej dla każdej grupy społecznej są nieco inne, wynikają z pewnych przyzwyczajeń, tradycji kulturowej, oczytania, znajomości literatury, a także przygotowania do jej odbioru i zainteresowań. Można jedynie w przybliżeniu określić tematykę, gatunek książek najczęściej zamawianych. Należy przy tym pamiętać, że kryteria podziału w obrębie literatury pięknej nie są ściśle precyzyjne.
Spośród książek popularnonaukowych dużym zainteresowaniem cieszyła się literatura historyczna (m. in. W. Łysiaka, P. Jasienicy, A. Garlickiego), książki z dziedziny parapsychologii, wiedzy tajemnej, chiromancji, radiestezji, astrologii (K. Boruń, S. Maczarski „Tajemnice parapsychologii”, L. S. Stefański, M. Komar „Od magii do psychotroniki”, C. Spychalski „Radiestezja w domu i w ogrodzie”, S. Jastrzębski „Różdżkarstwo”), literatura omawiająca religie Wschodu, zjawiska nadprzyrodzone osiągnięcia nauki w sferze szeroko rozumianej psychologii, kultury fizycznej, pochodzenia i ewolucji życia na ziemi (D. T. Suzuki „Wprowadzenie do buddyzmu”, R. A. Moody „Życie po życiu”, książki E. Von Danikena, H. Von Ditfurtha).
Z gatunku literatury reportażowej o tematyce społeczno-politycznej trwałą pozycję zdobyły książki między innymi R. Kapuścińskiego. Duże zapotrzebowanie i ogromną poczytność w tamtych latach uzyskały książki o wychowaniu seksualnym (M. Wisłockiej „Sztuka kochania”, kolejne pozycje Z. Lwa-Starowicza, K. Imielińskiego, A. Jaczewskiego).
? Kolejną grupę książek poszukiwanych stanowiła literatura popularnonaukowa uzupełniająca program szkoły średniej (przeważnie z historii literatury i krytyki literackiej), a także podręczniki akademickie, między innymi z dziedziny filozofii (W. Tatarkiewicz „Historia filozofii”, J. Legowicz „Zarys historii filozofii”), psychologii, pedagogiki społecznej, socjologii (E. Aronson „Człowiek istota społeczna”, K. Dąbrowski „Dezintegracja pozytywna”, książki S. Freuda, E. Fromma, J. Szczepańskiego), historii sztuki i historii kultury (J. Białostocki „Sztuka cenniejsza niż złoto”, J. G. Frazer „Złota gałąź”, Jawłowska „Drogi kontrkultury”), z dziedziny medycyny (publikacje A. Kępińskiego, K. Horneya), historii literatury i krytyki literackiej (J. Adamski „Historia literatury francuskiej”, A. Hutnikiewicz „Od czystej formy do literatury faktu”), polityki (F. Ryszka „Nauka o polityce”).
? Ostatnią kategorią jest literatura popularna w rodzaju poradników, mająca walory użyteczności, z zakresu gospodarstwa domowego: przepisy kulinarne (książki I. Gumowskiej, H. Dębskiego), wykroju i szycia, robótek ręcznych (S. Kurdziel „Hafciarstwo”, A. Główczewska „Haft kaszubski”, M. Grybłakowska „Ściegi na drutach”), zachowania zdrowia , higieny i pielęgnacji urody (B. Jaroszewska „Kosmetyka pielęgnacyjna”, M. Kędra „Sekrety urody”), popularne wydawnictwa z medycyny i ziołolecznictwa (J. Bańkowski „Ziołolecznictwo ludowe”, J. Aleksandrowicz, I. Gumowska „Kuchnia i medycyna”).
Organizacja wypożyczeń książek poczytnych była elementem szerszego zjawiska, jakim była książka poszukiwana, na którą istniał ogromny popyt, a biblioteka nie są w stanie zaspokoić potrzeb środowiska. Liczba zamawianych i realizowanych tytułów zwiększała się w kolejnych latach, co wskazuje, że zapisy na książki były formą właściwą dla czytelników.
Pochłaniała ona trochę czasu, ale była i nadal jest korzystna dla biblioteki i czytelników:
- Biblioteka wydzielając cenniejszy księgozbiór z ogólnego dostępu chroniła i kontrolowała jego wypożyczenia.
- Czytelnicy byli poinformowani o możliwościach i zasadach rezerwacji książek wyłączonych z ogólnego dostępu.
- Czytelnik miał pewność, że zarezerwowana przez niego książka będzie dla niego odłożona w kolejności zapisu.
- Czytelnik został powiadomiony o odbiorze odłożonej dla niego pozycji.
- Egzekwowanie zwrotów książek ochraniała księgozbiory, co odpowiadało interesom biblioteki i czytelników oczekujących na wypożyczenie książki.
Artykuł jest próbą uchwycenia ówczesnej sytuacji bibliotek, można jednak wnosić, że rezerwacja stała się dziś powszechnym sposobem wypożyczeń w komputerowym systemie Aleph, używanym dzisiaj.
Konferencja biblioteczna, 26.10.1977 r. – „Literatura piękna jako czynnik oddziaływania na zdrowie psychiczne”