Proponujemy Państwu skrót sprawozdania z działalności bibliotek publicznych województwa dolnośląskiego za 2017 rok, przygotowanego w Dziale Instrukcyjno-Metodycznym DBP. Musieliśmy je skrócić, bo oryginał liczy stron kilkadziesiąt. Śródtytuły pochodzą od redakcji.(Red.)
Na pierwszy plan w sprawozdaniu wysuwają się problemy finansowe oraz kwestia niedostatecznej współpracy między poszczególnymi instytucjami. Nie brakuje jednak również optymistycznych akcentów, związanych przede wszystkim z zaangażowaniem w świadczenie usług na wysokim poziomie, ułatwianiem dostępu do zbiorów za pomocą systemu Aleph oraz kreatywnością w pozyskiwaniu nowych środków.
Drobne zmiany w sieci bibliotecznej
Sieć dolnośląskich bibliotek publicznych w 2017 roku tworzyły łącznie 592 placówki. O ile stan ilościowy bibliotek podstawowych nie uległ zmianie (171), a zmiany w statusie formalno-prawnym biblioteki dotyczyły jedynie 4 placówek i jest za wcześnie, by przesądzać o ich wpływie, to nadal nierozwiązany pozostaje problem 5 bibliotek, które funkcjonują w strukturach urzędów gmin. Narusza to zasady określone w ustawie o bibliotekach, jednak gminy od kilku lat zaznaczają, że takiemu stanowi rzeczy winna jest właśnie niełatwa sytuacja finansowa.
Także na szczeblu powiatowym wiele trudności wiąże się z brakiem środków na realizację określonych ustawowo celów. Mimo że w ostatnich latach wielkość funduszy jest na porównywalnym poziomie, to nie są one wystarczające. Biblioteki otrzymujące dotacje powiatowe najczęściej deklarują prowadzenie kilku wybranych zdań, które wynikają z porozumienia podpisanego między samorządem gminnym i powiatowym.
Z drugiej strony próby nawiązania współpracy, z jakimi występuje biblioteka powiatowa, nierzadko są przez organizatorów bibliotek samorządowych odbierane jako nadmierna ingerencja w ich samodzielność. Uniemożliwia to właściwe sprawowanie opieki merytorycznej.
Nasycenie komputerami – duża poprawa
W pewnej łączności z problemami finansowymi pozostaje kwestia skomputeryzowania, choć można mówić też o powodach do zadowolenia. Przede wszystkim biblioteki, samodzielnie szacując nasycenia komputerami, na ogół udzielały odpowiedzi pozytywnych. Z drugiej strony spośród 171 bibliotek stopnia podstawowego tylko 46 bibliotek wyraziło pełne usatysfakcjonowanie sprzętem, którym dysponują. Dalej – 4,5% całej bazy sprzętowej województwa to bardzo stare komputery sprzed 2004 roku. W stosunku do ubiegłego roku (9,9%) jest to spora poprawa, jednak należy pamiętać o tym, że w niektórych bibliotekach (w Karpaczu, Zawidowie, Świerzawie) komputerów pozyskanych do 2004 jest około połowy.
Na szczęście większość nowych komputerów zostaje kupiona lub też biblioteki otrzymują je dzięki uczestnictwu w różnorakich programach rozwoju, sprzęt jest więc dobrej jakości. Biblioteki mogą też liczyć na profesjonalną pomoc w zakresie IT – ze strony informatyków lub zewnętrznych firm. Tu należy mieć jednak na względzie, że zazwyczaj jest to pomoc doraźna, a tylko niektóre biblioteki mogą sobie pozwolić na zatrudnienie informatyka na etat. To kolejna konsekwencja ograniczonych środków pieniężnych.
Rozwijanie oferty bibliotecznej
Nie wszystkie ograniczenia są jednak nie do pokonania. Na szczególną uwagę zasługuje regularne rozwijanie oferty skierowanej do poszczególnych grup użytkowników, szczególnie zaś seniorów oraz osób niepełnosprawnych. Dotyczy to z jednej strony organizowania imprez integracyjnych, warsztatów, konferencji, zajęć językowych czy wykładów, z drugiej natomiast poszerzania księgozbioru o specjalne publikacje, audiobooki czy książki elektroniczne (obecnie około 60 % bibliotek deklaruje posiadanie w ofercie tzw. książki mówionej, 68% gromadzi publikacje z dużą czcionką), a także zaopatrzania placówek w profesjonalne urządzenia, jak np. Czytak+ służący do odtwarzania książek w formacie audio. Zwiększają się także kompetencje samych bibliotekarzy – tylko w 2017 roku 137 osób zostało przeszkolonych w zakresie obsługi osób niepełnosprawnych.
Przed nami, jako propagatorami wolnego dostępu do kultury, stoją jeszcze wyzwania natury architektonicznej, niewiele bowiem bibliotek może pochwalić się odpowiednim przystosowaniem obiektów do potrzeb ludzi o ograniczonej sprawności. Warto jednak pamiętać, że czasem w sytuacji, kiedy przyjście po książkę jest dla czytelnika kłopotliwe, zostaje mu ona dostarczona przez samych pracowników – dużą popularnością cieszy się usługa książki na telefon, organizowane są też np. wędrowne czytelnie, polegające na udostępnianiu zbiorów pacjentom i pensjonariuszom ośrodków leczniczych. Wreszcie, w ofercie kulturalnej uwzględniane są także dzieci szczególnie wymagające – bibliotekarze nie boją się autyzmu, raka czy dysfunkcji wzroku i chętnie nawiązują współpracę z fundacjami, stowarzyszeniami i związkami.
Duch naszego czasu: dostęp do internetu
Coraz bardziej marginalne stają się też problemy z usługami internetowymi. Biblioteki idą z duchem czasu, a dostęp do internetu to już właściwie (i na szczęście) norma. W ponad 80% przypadków użytkowany jest komputerowy system biblioteczny, a w prawie 60% zapewniany jest dostęp do katalogu online. Pojawiają się też bardziej wyszukane inicjatywy – możliwość zdalnego przedłużania terminów zwrotów, zdalny dostęp do licencjonowanych zasobów elektronicznych, spoza sieci instytucji, a nawet e-learning! Znamienne, że aż 118 bibliotek prowadzi swoje profile w portalach społecznościowych.
Przypomnijmy, że podstawą dla Dolnośląskiego Zasobu Bibliotecznego jest program biblioteczny Aleph, który umożliwia połączenie bibliotek publicznych za pomocą jednego systemu bibliotecznego, ze wspólną, zlokalizowaną w siedzibie Dolnośląskiej Biblioteki Publicznej bazą danych. Serwis zawiera i udostępnia czytelnikom z terenu województwa informacje o ponad 3 000 000 dokumentów różnych typów materiałów bibliotecznych. Stronę odwiedza przeciętnie ok. 16 tysięcy użytkowników miesięcznie, a większość z nich spędza na jej przeglądaniu nie mniej niż kilkanaście minut, realizując w miesiącu ponad 600 tysięcy odsłon oraz wykonując ponad 350 tysięcy wyszukiwań. To bez wątpienia bardzo przydatny projekt, którego rozwój jest niezbędny.
Środki (czytaj: pieniądze) = poszerzanie zbiorów,
nowe siedziby, remonty itp.
Na koniec warto wrócić do kwestii finansowych, by rzucić nieco światła na to, jak obecnie przedstawia się sytuacja bibliotek w naszym województwie. Podstawą finansowania bibliotek publicznych, podobnie jak w latach ubiegłych, były środki samorządów lokalnych. Dotacja organizatora nieznacznie się zwiększyła w 2017 roku i stanowiła blisko 87% budżetu bibliotek. Te pieniądze przeznaczone zostały na realizację podstawowych zadań oraz utrzymanie lokali. Pozabudżetowe środki (a więc pozostałe 13 %) służyły realizacji działań o charakterze kulturalnym, edukacyjnym, promującym czytelnictwo, a także pracom związanym z modernizacją, budową i doposażeniem placówek.
Pozyskane przez biblioteki wsparcie to przede wszystkim dotacje z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, dotacje samorządów innego szczebla, granty od stowarzyszeń i fundacji oraz od lokalnych sponsorów. Największy zasięg miał Program Biblioteki Narodowej „Zakup nowości wydawniczych do bibliotek” realizowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego – skorzystały z niego wszystkie uprawnione do tego biblioteki (166), a otrzymane fundusze pozwoliły na wzbogacenie księgozbiorów bibliotek o ponad 84 tysiące woluminów książek oraz 3 tysiące jednostek zbiorów specjalnych. Inny ministerialny program cieszący się sporą popularnością to „Partnerstwo dla książki”, którego głównym celem była poprawa dostępu do książki oraz wzmocnienie kulturotwórczej roli księgarń i bibliotek. W tym projekcie udział wzięło 13 bibliotek.
Programy spoza MKiDN to np. organizowane przez Instytut Książki Dyskusyjnego Kluby Książki (w 2017 roku w ramach projektu istniało 140 klubów), „Kraszewski. Komputery dla bibliotek” (tu 2 biblioteki otrzymały blisko 30 tysięcy złotych każda) czy „Stawiam na rozwój – szkolenia bibliotekarzy dolnośląskich” (w związku z czym przeprowadzono 8 szkoleń dla prawie 200 uczestników). Nie brakuje też funduszy z programów profilaktycznych realizowanych przez miasta i gminy z terenu Dolnego Śląska, grantów otrzymywanych od różnych fundacji, materiałów pozyskiwanych od wydawnictw czy pieniędzy od Unii Europejskiej. Biblioteki coraz aktywniej angażują się w pozyskiwanie środków na bardzo różne cele i nie zawsze są to pieniądze. Częstą formą wsparcia jest wkład w postaci książek, materiałów, przyborów, urządzeń czy nieodpłatnego świadczenia usług.
Poza tym w 2017 roku biblioteki województwa aktywnie ubiegały się o środki na inwestycje budowlane tak, by dostosować bazę lokalową do zmieniających się potrzeb i standardów. Niestety, na 24 biblioteki starające się pozyskać fundusze z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (w ramach Narodowego Programu Czytelnictwa, Priorytet 2, Infrastruktura bibliotek na lata 2016-2020) tylko dwie mogą pochwalić się sukcesem.
Pięć bibliotek kontynuowało rozpoczęte w 2016 roku remonty ze środków Ministerstwa Kultury, a w siedmiu placówkach zostały przeprowadzone gruntowne remonty pomieszczeń bibliotecznych. Drobniejsze prace modernizacyjne, aranżacyjne oraz zakup wyposażenia przeprowadziło sześć bibliotek z terenu województwa dolnośląskiego. Środki na ten cel pochodziły głównie z budżetu własnego, wspomaganego dotacjami od organizatorów. Biblioteki wykonywały również niezbędne prace modernizacyjne związane z bieżącym utrzymaniem budynków.
W 2017 roku osiem bibliotek (GOKiB w Łagiewnikach – Filia w Olesznie; GBP w Marciszowie; BPMiG Chocianów – Filia w Parchowie; GBP w Kostomłotach – Filia w Osieku i w Karczycach; SOKiBP w Jaworzynie Śląskiej; GBP w Świdnicy – Filia w Bystrzycy Górnej; PiMBP w Wałbrzychu – Filia nr 7; GCKiS w Kobierzycach – Filia w Tyńcu) przeprowadziło się do nowych lokali – znów fundusze na ich remont pochodziły głównie od organizatorów lub ze środków własnych. W większości biblioteki zostały przeniesione do miejsc, w których mają lepsze warunki do gromadzenia i przechowywania zbiorów. Niechlubnym wyjątkiem jest Filia Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Chocianów. Znajduje się ona w pomieszczeniu o mniejszym metrażu, które dodatkowo zajmuje z biblioteką szkolną – było to jednak spowodowane koniecznością zaadaptowania przez szkołę dotychczasowego pokoju na salę dydaktyczną. Ogółem w 2017 roku powierzchnia użytkowa lokali bibliotecznych województwa dolnośląskiego zwiększyła się o prawie 1500 m2.
Drobne zmiany w sieci bibliotecznej
Sieć dolnośląskich bibliotek publicznych w 2017 roku tworzyły łącznie 592 placówki. O ile stan ilościowy bibliotek podstawowych nie uległ zmianie (171), a zmiany w statusie formalno-prawnym biblioteki dotyczyły jedynie 4 placówek i jest za wcześnie, by przesądzać o ich wpływie, to nadal nierozwiązany pozostaje problem 5 bibliotek, które funkcjonują w strukturach urzędów gmin. Narusza to zasady określone w ustawie o bibliotekach, jednak gminy od kilku lat zaznaczają, że takiemu stanowi rzeczy winna jest właśnie niełatwa sytuacja finansowa.
Także na szczeblu powiatowym wiele trudności wiąże się z brakiem środków na realizację określonych ustawowo celów. Mimo że w ostatnich latach wielkość funduszy jest na porównywalnym poziomie, to nie są one wystarczające. Biblioteki otrzymujące dotacje powiatowe najczęściej deklarują prowadzenie kilku wybranych zdań, które wynikają z porozumienia podpisanego między samorządem gminnym i powiatowym.
Z drugiej strony próby nawiązania współpracy, z jakimi występuje biblioteka powiatowa, nierzadko są przez organizatorów bibliotek samorządowych odbierane jako nadmierna ingerencja w ich samodzielność. Uniemożliwia to właściwe sprawowanie opieki merytorycznej.
Nasycenie komputerami – duża poprawa
W pewnej łączności z problemami finansowymi pozostaje kwestia skomputeryzowania, choć można mówić też o powodach do zadowolenia. Przede wszystkim biblioteki, samodzielnie szacując nasycenia komputerami, na ogół udzielały odpowiedzi pozytywnych. Z drugiej strony spośród 171 bibliotek stopnia podstawowego tylko 46 bibliotek wyraziło pełne usatysfakcjonowanie sprzętem, którym dysponują. Dalej – 4,5% całej bazy sprzętowej województwa to bardzo stare komputery sprzed 2004 roku. W stosunku do ubiegłego roku (9,9%) jest to spora poprawa, jednak należy pamiętać o tym, że w niektórych bibliotekach (w Karpaczu, Zawidowie, Świerzawie) komputerów pozyskanych do 2004 jest około połowy.
Na szczęście większość nowych komputerów zostaje kupiona lub też biblioteki otrzymują je dzięki uczestnictwu w różnorakich programach rozwoju, sprzęt jest więc dobrej jakości. Biblioteki mogą też liczyć na profesjonalną pomoc w zakresie IT – ze strony informatyków lub zewnętrznych firm. Tu należy mieć jednak na względzie, że zazwyczaj jest to pomoc doraźna, a tylko niektóre biblioteki mogą sobie pozwolić na zatrudnienie informatyka na etat. To kolejna konsekwencja ograniczonych środków pieniężnych.
Rozwijanie oferty bibliotecznej
Nie wszystkie ograniczenia są jednak nie do pokonania. Na szczególną uwagę zasługuje regularne rozwijanie oferty skierowanej do poszczególnych grup użytkowników, szczególnie zaś seniorów oraz osób niepełnosprawnych. Dotyczy to z jednej strony organizowania imprez integracyjnych, warsztatów, konferencji, zajęć językowych czy wykładów, z drugiej natomiast poszerzania księgozbioru o specjalne publikacje, audiobooki czy książki elektroniczne (obecnie około 60 % bibliotek deklaruje posiadanie w ofercie tzw. książki mówionej, 68% gromadzi publikacje z dużą czcionką), a także zaopatrzania placówek w profesjonalne urządzenia, jak np. Czytak+ służący do odtwarzania książek w formacie audio. Zwiększają się także kompetencje samych bibliotekarzy – tylko w 2017 roku 137 osób zostało przeszkolonych w zakresie obsługi osób niepełnosprawnych.
Przed nami, jako propagatorami wolnego dostępu do kultury, stoją jeszcze wyzwania natury architektonicznej, niewiele bowiem bibliotek może pochwalić się odpowiednim przystosowaniem obiektów do potrzeb ludzi o ograniczonej sprawności. Warto jednak pamiętać, że czasem w sytuacji, kiedy przyjście po książkę jest dla czytelnika kłopotliwe, zostaje mu ona dostarczona przez samych pracowników – dużą popularnością cieszy się usługa książki na telefon, organizowane są też np. wędrowne czytelnie, polegające na udostępnianiu zbiorów pacjentom i pensjonariuszom ośrodków leczniczych. Wreszcie, w ofercie kulturalnej uwzględniane są także dzieci szczególnie wymagające – bibliotekarze nie boją się autyzmu, raka czy dysfunkcji wzroku i chętnie nawiązują współpracę z fundacjami, stowarzyszeniami i związkami.
Duch naszego czasu: dostęp do internetu
Coraz bardziej marginalne stają się też problemy z usługami internetowymi. Biblioteki idą z duchem czasu, a dostęp do internetu to już właściwie (i na szczęście) norma. W ponad 80% przypadków użytkowany jest komputerowy system biblioteczny, a w prawie 60% zapewniany jest dostęp do katalogu online. Pojawiają się też bardziej wyszukane inicjatywy – możliwość zdalnego przedłużania terminów zwrotów, zdalny dostęp do licencjonowanych zasobów elektronicznych, spoza sieci instytucji, a nawet e-learning! Znamienne, że aż 118 bibliotek prowadzi swoje profile w portalach społecznościowych.
Przypomnijmy, że podstawą dla Dolnośląskiego Zasobu Bibliotecznego jest program biblioteczny Aleph, który umożliwia połączenie bibliotek publicznych za pomocą jednego systemu bibliotecznego, ze wspólną, zlokalizowaną w siedzibie Dolnośląskiej Biblioteki Publicznej bazą danych. Serwis zawiera i udostępnia czytelnikom z terenu województwa informacje o ponad 3 000 000 dokumentów różnych typów materiałów bibliotecznych. Stronę odwiedza przeciętnie ok. 16 tysięcy użytkowników miesięcznie, a większość z nich spędza na jej przeglądaniu nie mniej niż kilkanaście minut, realizując w miesiącu ponad 600 tysięcy odsłon oraz wykonując ponad 350 tysięcy wyszukiwań. To bez wątpienia bardzo przydatny projekt, którego rozwój jest niezbędny.
Środki (czytaj: pieniądze) = poszerzanie zbiorów,
nowe siedziby, remonty itp.
Na koniec warto wrócić do kwestii finansowych, by rzucić nieco światła na to, jak obecnie przedstawia się sytuacja bibliotek w naszym województwie. Podstawą finansowania bibliotek publicznych, podobnie jak w latach ubiegłych, były środki samorządów lokalnych. Dotacja organizatora nieznacznie się zwiększyła w 2017 roku i stanowiła blisko 87% budżetu bibliotek. Te pieniądze przeznaczone zostały na realizację podstawowych zadań oraz utrzymanie lokali. Pozabudżetowe środki (a więc pozostałe 13 %) służyły realizacji działań o charakterze kulturalnym, edukacyjnym, promującym czytelnictwo, a także pracom związanym z modernizacją, budową i doposażeniem placówek.
Pozyskane przez biblioteki wsparcie to przede wszystkim dotacje z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, dotacje samorządów innego szczebla, granty od stowarzyszeń i fundacji oraz od lokalnych sponsorów. Największy zasięg miał Program Biblioteki Narodowej „Zakup nowości wydawniczych do bibliotek” realizowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego – skorzystały z niego wszystkie uprawnione do tego biblioteki (166), a otrzymane fundusze pozwoliły na wzbogacenie księgozbiorów bibliotek o ponad 84 tysiące woluminów książek oraz 3 tysiące jednostek zbiorów specjalnych. Inny ministerialny program cieszący się sporą popularnością to „Partnerstwo dla książki”, którego głównym celem była poprawa dostępu do książki oraz wzmocnienie kulturotwórczej roli księgarń i bibliotek. W tym projekcie udział wzięło 13 bibliotek.
Programy spoza MKiDN to np. organizowane przez Instytut Książki Dyskusyjnego Kluby Książki (w 2017 roku w ramach projektu istniało 140 klubów), „Kraszewski. Komputery dla bibliotek” (tu 2 biblioteki otrzymały blisko 30 tysięcy złotych każda) czy „Stawiam na rozwój – szkolenia bibliotekarzy dolnośląskich” (w związku z czym przeprowadzono 8 szkoleń dla prawie 200 uczestników). Nie brakuje też funduszy z programów profilaktycznych realizowanych przez miasta i gminy z terenu Dolnego Śląska, grantów otrzymywanych od różnych fundacji, materiałów pozyskiwanych od wydawnictw czy pieniędzy od Unii Europejskiej. Biblioteki coraz aktywniej angażują się w pozyskiwanie środków na bardzo różne cele i nie zawsze są to pieniądze. Częstą formą wsparcia jest wkład w postaci książek, materiałów, przyborów, urządzeń czy nieodpłatnego świadczenia usług.
Poza tym w 2017 roku biblioteki województwa aktywnie ubiegały się o środki na inwestycje budowlane tak, by dostosować bazę lokalową do zmieniających się potrzeb i standardów. Niestety, na 24 biblioteki starające się pozyskać fundusze z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (w ramach Narodowego Programu Czytelnictwa, Priorytet 2, Infrastruktura bibliotek na lata 2016-2020) tylko dwie mogą pochwalić się sukcesem.
Pięć bibliotek kontynuowało rozpoczęte w 2016 roku remonty ze środków Ministerstwa Kultury, a w siedmiu placówkach zostały przeprowadzone gruntowne remonty pomieszczeń bibliotecznych. Drobniejsze prace modernizacyjne, aranżacyjne oraz zakup wyposażenia przeprowadziło sześć bibliotek z terenu województwa dolnośląskiego. Środki na ten cel pochodziły głównie z budżetu własnego, wspomaganego dotacjami od organizatorów. Biblioteki wykonywały również niezbędne prace modernizacyjne związane z bieżącym utrzymaniem budynków.
W 2017 roku osiem bibliotek (GOKiB w Łagiewnikach – Filia w Olesznie; GBP w Marciszowie; BPMiG Chocianów – Filia w Parchowie; GBP w Kostomłotach – Filia w Osieku i w Karczycach; SOKiBP w Jaworzynie Śląskiej; GBP w Świdnicy – Filia w Bystrzycy Górnej; PiMBP w Wałbrzychu – Filia nr 7; GCKiS w Kobierzycach – Filia w Tyńcu) przeprowadziło się do nowych lokali – znów fundusze na ich remont pochodziły głównie od organizatorów lub ze środków własnych. W większości biblioteki zostały przeniesione do miejsc, w których mają lepsze warunki do gromadzenia i przechowywania zbiorów. Niechlubnym wyjątkiem jest Filia Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Chocianów. Znajduje się ona w pomieszczeniu o mniejszym metrażu, które dodatkowo zajmuje z biblioteką szkolną – było to jednak spowodowane koniecznością zaadaptowania przez szkołę dotychczasowego pokoju na salę dydaktyczną. Ogółem w 2017 roku powierzchnia użytkowa lokali bibliotecznych województwa dolnośląskiego zwiększyła się o prawie 1500 m2.
Jedna ze stron infografiki prezentującej dane statystyczne dotyczące działalności bibliotek. Link do tego materiału (w całości) znajdziecie Państwo w artykule o XII Forum Bibliotekarzy Dolnośląskich